پیام رئیس دانشگاه تهران برای دبیرکل یونسکو بمناسبت سال جهانی بزرگداشت علوم پایه برای توسعه پایدار

بنا به پیشنهاد دکتر علی اکبر موسوی موحدی استاد ممتاز دانشگاه تهران و رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی بیوفیزیک، رئیس محترم دانشگاه تهران بمناسبت سال جهانی  بزرگداشت علوم پایه برای توسعه پایدار برای مدیر کل یونسکو پیام صادر کردند. این پیام با همکاری دکتر یونس کرامتی رئیس محترم پژوهشکده تاریخ علم و متن انگلیسی  توسط آقای اسکندری مدیر کل محترم روابط بین الملل نگارش یافته است.  این نامه ارزشمندی است که علم امروز را با تمدن علمی گذشته پیوند می‌دهد که می‌تواند از اهمیت بسزایی برخوردار باشد. موضوع قابل اهمیت این است که دانشمندان تمدنی ایران عموماً در قلمرو علوم پایه و علوم بنیادی فعالیت نموده‌اند که تخیل و دانش منتشر شده انها تأثیر گذار در زیرساخت‌های علم جدید می‌باشد که در نامه ذکر شده است.

متن این نامه به شرح ذیل است: 

بنام خداوند جان و خرد

دبیرکل محترم سازمان یونسکو

با تقدیم سلام و احترام،

اینک که از طرف سازمان علمی و فرهنگی یونسکو سال 2022 میلادی به‌عنوان سال جهانی بزرگداشت علوم پایه برای توسعه پایدار نامگذاری شده است، بدین‌وسیله دانشگاه تهران نامه «علم و تمدن» را بدین مناسبت منتشر می‌نماید:

رشد علم با تمدن گذشته بشر و زیرساخت‌های آن پیوستگی دارد. علم مانند الهام است که از ضمیر بنیادی انسان متعالی نازل می‌گردد. پیوستگی اجتماعی بشر، علم را سلسله‌وار به هم پیوند داده است. بنابراین یکی از راه‌های اصلی پیشرفت علم زیست سازگار اتصال به تمدن‌های علمی گذشته بشر است.

ایران در تاریخ چندین هزاره خود از اولین تمدن‌هایی می‌باشد که به علم، حکمت و فرزانگی احترام قائل بوده و نقش بسیار عمده‌ای در شکوفایی علمی بشر ایفا نموده است. آنها در تعاملی پیوسته با ارزش‌های انسانی و اجتماعی و در رأس آن‌ها، اخلاق، حقیقت‌جویی، انسان‌دوستی، احترام به طبیعت و خردمندی و خردورزی، ارزشمند انگاشته و دانشمند برخوردار از این ویژگی‌ها نیز فرزانه یا حکیم به‌شمار می‌آمد و در جامعۀ بشری مرتبه‌ای بسیار فراتر از کسانی داشت که صرفاً از علم بهره‌مند بودند. بی‌گمان چنین علمی از خرد فردی و اجتماعی نوع بشر نشأت می‌گرفت و با تمدن گذشته و حال جوامع بشری پیوستگی و تعاملی تمام داشت.

علم در نظر دانشمندان تمدنی ایران از پیوستگی علوم الهی با علوم طبیعی و علوم عقلی برخوردار بوده است. آنها مطالعات و تحقیقات را بر اصول قوانین طبیعت و سنجش‌های منطقی را در علوم الهی و علوم عقلی بر پایه اندیشه و حکمت و فرزانگی پایه‌گذاری نموده‌اند. آنها مطالعات اجتماعی را با ریاضی پیوند داده و ریاضیات را به‌عنوان زبان بیان مطالب مطرح نموده واز آن برای پی بردن به نظم شگرف موجود در طبیعت بهره بردند و بسیاری از آنان از پژوهش‌های مردم‌شناسانه غافل نماندند و کوشیدند جنبه‌های مختلف تمدن بشری را بکاوند و فرهنگ علمی را در جامعه توسعه دهند. روش پژوهش آنها، داده‌های تجربی و آزمایش‌ها را مبنای علوم طبیعی دانسته اما از علوم عقلی برای تحلیل داده‌ها استفاده نموده‌اند. شماری از درخشان‌ترین دانشمندان فرزانه ایرانی، در علوم تجربی شیوۀ پژوهش و آزمایش را برگزیدند و تحلیل نتایج و دستاوردها از علوم تجربی بهره برده‌اند. آنان قرن‌ها در شیمی و کیمیا، فیزیک، نجوم، ریاضیات، پزشکی و سایر علوم سرآمد روزگار بودند و تخیل و دستاوردهای علوم پایه و بنیادی را بیان و نشر داده که بن‌مایۀ ژرف‌اندیشی درعلوم و شالودۀ علوم جدید بوده‌است.

مهم‌ترین ویژگی آنان عشق عمیق به حقیقت بوده و با پایبندی به شجاعت علمی و عقلی و اخلاقی با کسب دانسته‌ها از منابع مختلف و گردآوری و دسته‌بندی اطلاعات می‌کوشیدند با به‌کارگیری علوم عقلی و بهره‌گیری از علوم تطبیقی به علل انحراف در نتایج پی برند و بر داده‌های تجربی و آزمایشی پژوهش تأکید فراوان داشته‌اند. اما از این شگرف‌تر آنکه فرزانگان این سرزمین، برای جست‌وجو و تلاش برای رسیدن به حقیقت ارزشی به‌مراتب بیش از «صرف دانستن» قائل بودند و این‌چنین بود که با فرزانگی، از تکبر و فخرفروشی بابت دانسته‌ها پرهیز می‌کردند. آنها به اقتضای موضوع روش علمی تعریف می‌نمودند، اگر از مسائل عقلی- نظری بود دلیل ریاضی و برهان منطقی به کاربرده می شد و اگر از امور حسی بود، تجربه، آزمایش و شهود و یا سایر روش‌ها به کار می‌رفت.

پرداختن به علوم مختلف و دلبستگی به پژوهش‌های میان‌رشته‌ای امری نه‌چندان شگرف در میان آنها به‌شمار می‌آمد، حتی ادیبان و حکما از علوم بنیادی و علوم اسمان‌ها و زمین برای تعلیم و تربیت انسان‌ها اشعار می‌سرودند و علاوه ‌بر مغزها ، برقلب‌ها تأثیرگذار بوده‌اند. در واقع علم، با حکمت و توسعه پایدار هماهنگ بوده و از یک جانبه‌گرایی علمی پرهیز می‌نمودند به آبادی کره زمین و حیات سرسبز آن احترام می‌گذاردند. تا قرن‌ها هیچ ادیبی را نمی‌شد یافت که به حدّ کفایت از ریاضیات، کیهان‌شناسی، پزشکی و سایر علوم بهره نبرده باشد و چه بسیار سخنوران طراز اولی که از این گونه علوم هنرمندانه به زیبایی استفاده نموده و در شعر خود سروده‌اند که اشعارشان نه فقط در روزگار آنان که بعدها از مرزهای فرهنگی جهان گذشت و سراسر جهان را مجذوب و چون برگ زر دست‌به‌دست شد.

هم اکنون نیاز به تهیه منشوری برای نشان دادن اهمیت و نقش علوم پایه و بنیادی در توسعه پایدار برای بهبود محیط زیست و رفاه جهانی برای نسل‌ فعلی و آینده، بیش از پیش احساس می‌شود. برای نیل به این مقصود بایسته آن است که در آموزه‌ها، روش‌ها و شاخص‌های پسا مرجعیت علمی وتمدن‌های علمی گذشته اندیشه شود و در پیش گرفتن سیاست برای همکاری‌های فکری ملل، مسیر آینده علم بر مبنای حفظ ارزش‌های طبیعی، انسانی و محیط زیست کوشش شود.

بدین منظور دانشگاه تهران آمادگی خود را برای همکارهای علمی با سایر دانشگاه‌ها در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی برای تدوین سند راهبردی «یکپارچگی علم، حکمت و پیشرفت پایدار» اعلام می‌نماید.

سید محمد مقیمی

رئیس دانشگاه تهران